Τμημα Ιστοριας και Αρχαιολογιας

Τα Ροδαφνίδια στο Λισβόρι της Λέσβου είναι  μια υπαίθρια θέση της Κατώτερης Παλαιολιθικής που ανασκάπτεται συστηματικά (2012-2016) από το Παν/μιο Κρήτης και διεθνή ομάδα εργασίας υπό την επιστημονική διεύθυνση της Νένας Γαλανίδου. Η θέση εκτείνεται σε χαμηλό λόφο, που ορίζεται από δύο ρέματα τα οποία εκβάλλουν στον κόλπο της Καλλονής. Απέδωσε πολυάριθμα ευρήματα, στην πλειονότητά τους λίθινα εργαλεία –χειροπελέκεις και κοπείς της Αχελαίας πολιτισμικής φάσης– που χρονολογούνται στη Μέση Πλειστόκαινη Εποχή (780.000-125.000 χρόνια πριν από το παρόν) ίσως και παλαιότερα. Η λιθοτεχνία εντοπίζεται σε ποτάμιες και λιμναίες αποθέσεις, σε ένα τοπίο σμιλεμένο από την ηφαιστειακή δραστηριότητα, όπου αφθονούν λίθινες πρώτες ύλες. Η ανασκαφή ρίχνει φως σε μιαν άγνωστη πτυχή της πρώιμης προϊστορίας του νησιού και του Αιγαίου, καθώς αποκαλύπτει την πρώτη μεγάλη Αχελαία θέση του Ελλαδικού χώρου. Τα ευρήματά της συνδέουν την πρώιμη αρχαιολογία της Ελλάδας με την παγκόσμια έρευνα για την καταγωγή και εξέλιξη του ανθρώπου και την πορεία του από την Αφρική προς την Ευρώπη και αντίστροφα. Γεωλογικά δείγματα έχουν ήδη ληφθεί για εργαστηριακές αναλύσεις και υπολογισμό της ηλικίας των στρωμάτων με μεθόδους απόλυτης χρονολόγησης (π.χ. Οπτικώς Διεγειρόμενη Φωταύγεια, Παλαιομαγνητισμός).

Ποιοι ήταν αυτοί οι πρώτοι κάτοικοι του Ελλαδικού χώρου; Ήταν ένα ή περισσότερα είδη; Ήταν Homo erectus, ήταν Homo heidelbergensis ή κάποιο άλλο είδος; Παραμένει άγνωστο. Πρέπει να σημειωθεί ωστόσο ότι και τα δύο αυτά είδη κατασκεύαζαν και χρησιμοποιούσαν χειροπελέκεις, τα εργαλεία δηλαδή που αποκαλύπτει η ανασκαφή μας σε μεγάλους αριθμούς και που βρίσκονται σε θέσεις της Πρώιμης Παλαιολιθικής στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Αξίζει να σημειωθεί ότι λιγοστές θέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Λευκάδας έχουν αποδώσει χειροπελέκεις, πουθενά ωστόσο δεν απαντώνται σε τέτοια έκταση και πυκνότητα όπως αυτή στα Ροδαφνίδια. Τα πλέον ενδιαφέροντα ευρήματα είναι κοπείς, εργαλεία σε μεγάλες φολίδες με ευθύγραμμη ή λοξότμητη κόψη, τα πρώτα τέτοια ευρήματα στον Ελλαδικό χώρο που υποδηλώνουν ότι οι ανθρωπίδες της Λέσβου μετείχαν μιας κοινής πολιτισμικής παράδοσης που απλώνεται από την Ευρώπη μέχρι την Ινδία αλλά εντοπίζεται κυρίως στην Αφρική. Τα Ροδαφνίδια λοιπόν αποτελούν κλειδί για την κατανόηση των μετακινήσεων και προσαρμογών προγονικών μας ειδών στο ανατολικότερο άκρο της Ευρώπης, που είναι ταυτόχρονα και το δυτικότερο της Ασίας.

Η υπόθεση εργασίας που ερευνούμε είναι εάν και, εάν ναι, πότε κατά τη διάρκεια των παγετωδών της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής η λεκάνη του σημερινού κόλπου της Καλλονής μετατρεπόταν σε μια μεγάλη λίμνη που προσέλκυε θηράματα και ανθρωπίδες. Η ποσότητα και η πυκνότητα των ευρημάτων καταδεικνύει ότι οι ομάδες ανθρωπιδών επέστρεφαν συχνά και ζούσαν στις παρυφές της. Στη Λέσβο έφταναν περπατώντας κατά μήκος γέφυρας ξηράς στο ανατολικό τμήμα του νησιού (στο στενό της Μυτιλήνης η απόσταση από την Ασία είναι σήμερα μικρότερη των 20 χλμ.) κατά τη διάρκεια των παγετωδών περιόδων, όταν το νερό των ωκεανών ‘κλειδωνόταν’ στους παγετώνες και εμφανιζόταν ταπείνωση της θαλάσσιας στάθμης. Μέσα από τη μελέτη των βαθυμετρικών χαρτών στο στενό αυτό πέρασμα γνωρίζουμε ότι μια υποχώρηση της θαλάσσιας στάθμης κατά 60 μ. αρκούσε για να ενωθεί η Λέσβος με τη Δυτική Ασία. Με αφορμή τις ανθρώπινες αποκρίσεις στις αλλαγές του τοπίου και των ακτογραμμών, η έρευνα στην περιοχή γύρω από τα Ροδαφνίδα ανοίγει ένα παράθυρο στην πανάρχαιη ιστορία της κλιματικής αλλαγής.

Στην ομάδα συμμετέχουν οι εξής ειδικοί από τα πεδία της αρχαιολογίας και των γαιοεπιστημών: Γιώργος Ηλιόπουλος, Λέκτορας Γεωλογίας του Παν/μιου Πατρών, Geoffrey King, Διευθυντής Γεωλογικών Ερευνών του C.N.R.S. Γαλλίας, John MacNabb, Επίκουρος καθηγητής Αρχαιολογίας του Παν/μίου Southampton, Νίκος Ζούρος, Αναπληρωτής καθηγητής Γεωγραφίας του Παν/μίου Αιγαίου, Ανδρέας Μαγγανάς και Αθανάσιος Κατερινόπουλος, καθηγητές Γεωλογίας του Παν/μίου Αθηνών, Χρόνης Τζεδάκης, Καθηγητής Γεωγραφίας του Παν/μίου του Λονδίνου, James Cole, Εντεταλμένος διδασκαλίας του Παν/μίου της Οξφόρδης, και Κατερίνα Βασιλειάδου, ερευνήτρια του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου στο Σίγρι. Στο πλαίσιο της ανασκαφής εκπαιδεύτηκε ομάδα προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών των Παν/μίων Κρήτης, York και Leuven στις αρχαιολογικές μεθόδους πεδίου.

Η έρευνα χρηματοδοτείται από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, τη Διεύθυνση Πολιτισμού της Γ.Γ. Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής και την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου. Σημαντική υπήρξε, εξάλλου, η επιστημονική και υλικοτεχνική υποστήριξη της Λ΄ ΕΠΚΑ, καθώς και η τεχνική συνδρομή και φιλοξενία που μας παρείχε ο Δήμος Λέσβου και το Τοπικό Συμβούλιο Λισβορίου.